İngilizce'de "mobbing" olarak geçen kelimenin dilimizdeki karşılığı "psikolojik taciz"  Dünya üzerinde çalışma hayatının başlaması ve "birlikte çalışma"nın ortaya çıkmasıyla başladı. Tarihten beri yaş, cinsiyet, kıdem, hiyerarşik konum gibi durumlar psikoloji baskının oluşmasında etkin rol oynadı. Ortak çalışma ekosistemi büyüdükçe gösterilen mobbing de arttı.

Özellikle sanayileşmeyle ve modern dünyada iş bölümünün, uzmanlıkların ortaya çıkmasıyla ortaya çıkan bir rahatsızlık. Özellikle de son yirmi yılda ofis ortamında yaşanan psikolojik baskıların artması, intiharlar, artan dava sayıları ile sıkça gündeme gelen bir konu.

İşe giderken üstünüzde yöneticilerinizden kaynaklı isteksizlik, farkında olmadan hissettiğiniz "ayaklarınızın geri geri gitmesi" durumu, bulunduğunuz ortamlarda yok sayılma hissi ve benzer durumlarla karşı karşıyaysanız "mobbing" etkisi altında olabilirsiniz.

Profesyonel dünyaya heyecanla, öğrenme aşkıyla ve idealist düşüncelerle giren birçok insanın acı tecrübeleri, yalnızlaştırılması, değersiz hissettirilmesi ve sonucunda bu işten beklentilerini minimum seviyeye düşürmesiyle sonuçlanıyor.

Mobbing nedir, ne demektir?

Bir tanım yapmak gerekirse şöyle açıklayabiliriz:

"İş yerinde bir kişiye ya da bir gruba gerçekleştirilen, sürekli devam ederek pasifleştirme, yıldırma veya işten uzaklaştırmayı hedefleyen; bu durumdan mağdur olanların kişisel değerlerini, kariyerlerini, sosyal hayattaki ilişkilerini, fiziksel ve ruhsal sağlıklarını doğrudan etkileyen kötü amaçlı, kasıtlı yapılmış olumsuz davranışların tamamıdır." 

Üstlerin astlarına, astların üstlerine veya eşit konumdaki çalışanların birbirine uyguladığı bu tür davranışlar mobbing olarak tanımlanabilir.

Bu kavram son yıllarda psikoloji, hukuk ve sosyolojiyi ortaklaşa ilgilendiren çok önemli bir araştırma konusu haline geldi.

Türk Dil Kurumu'na göre Mobbing: Bezdiri

Hürriyet'in 2011 yılındakki haberine göre Türk Dil Kurumu (TDK) Başkanı Prof. Dr. Şükrü Haluk Akalın, İngilizce "Mobbing" kelimesinin direkt çevirisinde doğru Türkçe karşılığa ulaşılamadığını paylaşmış.

Güncel Türkçe Sözlük ve Yazım Kılavuzu Çalışma Grubu'nun toplantılarında "bezmek, bezdirmek" tanımından yola çıkarak "bezdiri" kelimesini bulduklarını ifade etmiş.

Yargıtay'a göre "mobbing" (psikolojik taciz)

Yargıtay 9. Hukuk Dairesi, 2016/8155 sayılı kararında "mobbing" (psikolojik taciz) suçlamasının kabul edilebilmesi için şu durumların, unsurların bulunması gerektiğini duyurdu: 

• İşçiye karşı yapılan taciz psikolojik taciz ise
• İşçinin öz güvenini ve öz saygısını kaybetmesine neden oluyor ise
• Sistemli bir şekilde tekrarlanıyorsa
• Uzun zamandan beri süren bir durumsa
• İşçinin buna karşı bir silahı (mecazi anlamda) yoksa; olsa dahi kullanmıyorsa ortada "Mobbing" söz konusudur.

Mobbing Mağdurları ne diyor?

+90 platformu mağdurlarla, hukukçularla ve sivil toplum kuruluşlarıyla konuşarak bir video hazırlamış. Mobbingin ne olduğunu, uğradığınızı nasıl anlayacağınızı ve bu durumla nasıl mücadele edebileceğinizin ipuçlarını taşıyor.

Mobbing Örnekleri ve belirtileri

Altta başlıklar halinde verdiğimiz bu durumlar davranışsal mobbing belirtileridir:

Mobbing Örnekleri ve belirtileri 1: Gözetlenme hissi

İşçi işini eksiksiz yapsa bile her adımının, içtiği çayın, verdiği molanın, yaptığı telefon görüşmelerinn ve sürelerinin kontrol edildiğini hisseder.

Mobbing Örnekleri ve belirtileri 2: Tartışma Ortamı

Birlikte çalıştığınız arkadaşlarınız arasındaki tartışmalar her zamankinden daha fazla gerçekleşmeye başlar. Eskisine kıyasla artan bu durum ortamda bir süreklilik haline gelir ve yeni normal'e dönüşür.

Mobbing Örnekleri ve belirtileri 3: Yok sayma

Maruz kalan işçi ortama girdiği andan itibaren hemen konu kesilir ve değiştirilir. İş yerinde önemli olaylar, yeni haberler ve gelişmeler varsa mağdur olan işçi bu haberlerin dışında tutulur.

Yazılı ya da sözlü olarak verdiği taleplere olumlu-olumsuz cevap alamaz. Diğer kişiler tarafından küçümsenir, ya da eleştiriye maruz kalır.

Özel iş yemekleri, ödül törenleri ve benzer etkinliklerde grup davet edilirken mağdur işçi kasıtlı olarak davet edilmez.

Bir proje veya iş yeriyle ilgili önerileri, teklifleri, ortaya attığı küçük-büyük fikirler değerlendirilmez.

Maruz bırakılan bu davranışlarla bireyin kontrolünün dışına çıkması, profesyonel olmayan davranışlarla tepkiler göstermesi beklenir.

Mobbing Örnekleri ve belirtileri 4: Dedikodu

İşçi hakkında söylentiler, kulaktan kulağa fısıltılar çıkmaya başlar. İşçinin özel hayatıyla ya da iş hayatıyla ilgili farklı gündemler oluşturulur.

Mobbing Örnekleri ve belirtileri 5: Yıldırma

İşçiye, kendi yeteneğinin veya becerisinin çok altında kalan, kendi uzmanlığına göre çok basit seviyedeki işler verilir. Veya kendi uzmanlık alanına girmeyen işler verilir.

İşçiye, kendi alt düzeyindeki çalışanlardan daha düşük ücret verilir. 

Psikolojik taciz sanıldığının aksine sadece üstlerin astlarına karşı yaptığı bir eylem değildir. 3 şekilde meydana gelebilir:

Mobbing Türleri nelerdir?

Düşey mobbing

Üst konumda bulunan yöneticilerin alt kademelerde çalışan personele uyguladığı psikolojik taciz olaylarıdır. Burada yöneticiler astlarını kurumsal güçlerini, hiyerarşik üstünlüklerini kullanarak, ezmeye çalışır.

Yatay mobbing

Eşit konumlardaki, benzer görev tanımları olan, aynı imkanlara sahip işçilerin birbirlerine uyguladığı psikolojik tacizdir. Benzer koşullardaki iki işçinin birbirini çekememesi, çıkar çatışması içine girmeleri, kişisel problemler gibi.

Dikey Mobbing

Bir çalışanın ya da toplu olarak çalışanların bir araya gelerek yönetici konumundaki kişiye psikolojik şiddet uygulamaları durumuna denir. Genellikle yöneticiyi çekememe, kabullenememe, eski yöneticiye bağlılıktan kaynaklı saygısızlık, kararların tanınmaması, eskiden aynı grupta işçi olan kişinin o gruba yönetici olması gibi durumlarda ortaya çıkar.

Mobbingin Psikolojik etkileri nelerdir?

Başlangıçta çalışma ortamında günlük iletişim sorunları gibi görünen mobbing, fark edilmeden sistemli bir rahatsızlığa, hastalığa dönüşür. Bu "psikolojik taciz"in sonunda birçok psikolojik etkiler ortaya çıkabilir. Uzmanların vakaları değerlendirerek ulaştığı ortak "psikolojik etkileri" şu şekilde sıralayabiliriz.

• Solunum problemleri, nefes alamama, tıkanma gibi sorunlar
• Tükenmişlik hissi, öfkeyi kontrol etme problemleri, baş ağrısı ya da baş dönmesi
• Panik atak, dikkat problemleri, cinsel işlev bozukluğu, sosyal ilişkilerde problemler ve uyku sorunları.
• Kalbin düzensiz çarpması, hızlı çarpıntılar hatta kalp krizi
• Ciltte kızarmalar, kaşınmalar veya döküntüler gibi rahatsızlıklar
• Kas ağrıları, dizlerde hissizlik, terleme
• Mide rahatsızlıkları, yanma hissi, hazmetme sorunları. Buna bağlı olarak aşırı hızda kilo alma veya kilo verme
• Unutkanlık, dikkatini verememe

Yaşanmış Mobbing Örnekleri

Berlin'de yaşayan bir Türk kadın işçi (adını değiştirerek Türkan Hanım diyelim) yaşadığı deneyime göre vaka şu şekilde gerçekleşiyor:

Toplu işten çıkarma söylentileri

2002 yılının ortasında şirket içerisinde toplu işçi çıkarımı ile ilgili söylentiler başladı. Bütün personel bu konuda endişe içindeydi. Kendisinin bu tarihteki emekliliğine 6 sene vardı. Başlangıçta  sendikaların önleyiciliğine güvenerek durumu önemsememişti.

Şirketin tazminatı verip istifaya ikna etme çabası

Şirketin dönem sonunda gerçekleştirdiği toplantıda bu işten çıkarma gündemini görüştüler. Eğer işten ayrılırsa iyi miktarda tazminat alabileceğini söylediler. Kendisini emekliliğini beklemeden tazminatını alıp ayrılması konusunda razı etmeye çalışıyorlardı. Türkan Hanım asla böyle bir düşüncesinin olmadığını paylaştı.

Mobbing'in başlaması

Türkan Hanım'ın bu değerlendirme toplantısındaki net duruşu ile şirkette kendisine karşı mobbing süreci başladı. 20 yıldır şirkete hizmet vermişti. Bu çalışanı yıldırarak şirketten kendi isteğiyle uzaklaştırmak için şirket içerisinde bir çaba içine girdiler. 

İlk önce kendisine şirket içinde biriminin değişeceğini söylediler. Bahsettikleri yeni birim ve pozisyon 20 yıl deneyimi olan Türkan Hanım için çok alt bir pozisyondu. Üstelik kendi alanının dışındaydı. Kulaklarına inanamayıp net bir dille bu pozisyonu reddetti, bu değişikliğinin sadece profesyonel hayata aykırı olmadığını; insan haklarına aykırı olduğunu söyledi. Bu duruş karşısında şirket ısrar edemedi.

Yıldırma ve yalnızlaştırma

Bu olayı takip eden günlerde biriminin yöneticisi ve kendisiyle birlikte çalışanlar organize olup bazı etkinliklere davet etmemeye başladı.

Doğum günleri, şirket içi hediye çekilişleri ve benzer etkinliklere kendisini dahil etmediler. Önceki yıllarda fabrika içinde yeni ve faydalı öneriler verildiğinde gerçekleşen ödüller vardı. Fakat bu çalışanın önerilerini sormadılar, söylediklerini ise göz ardı ettiler. Hatta fikirleri ile dalga geçilen alaycı bir tavırla karşıladılar.

Bu stresli durum içinde işe adımını dahi atmak istemeyen çalışanın zayıf görünmeye hiç niyeti yoktu. Söz konusu emeklilik geliri ve sağlık masraflarının karşılanması vardı. 

Mobbing'in psikolojik etkileri ne oldu?

İlerleyen günlerde ellerinde ve ayaklarında yaralar çıkmaya başladı, doktor sedef hastalığı teşhisi koydu. 6 haftalık doktor raporu verildi. Ayrıca üstüne 2 hafta da depresyon tedavisi almak zorunda kaldı. 

Sağlık raporunun alınması ve net duruşunun karşısında şirket dava edilmekten korkmuş olmalı ki iş arkadaşlarının ve yöneticilerin tavırları hafifledi. Türkan Hanım emekliliğini bu koşullarda tamamlamaya çalışıyor.

Not: Bu yazıda yer alan bilgiler, 20.02.2021 tarihinde internetteki çeşitli kaynaklardan yapılan derlemeler ile oluşturulmuştur. Yasal öneri mahiyetinde değil; bilgilendirme amaçlıdır. Yasal yönlendirmeler ve başvurularınız için avukatınıza danışabilirsiniz.

Mobbing Kavramının tarihi

1960'lı yıllarda hayvan davranışları üzerinde araştırmalar yapan bilim insanı Konrad Lorenz ilk defa bu terimi kullanan isim oldu. Bu terimin çalışma psikolojisinde literatüründe ilk defa kullanılması ise Prof. Dr. Heinz Leymann'ın araştırmaları sonucunda oldu. 

Latince'de "mobile vulgus" sözcükleri "kararsız kalabalık" anlamına geliyor. "Mob" sözcüğü ise İngilizce'de kanun dışı şidder uygulayan kalabalık demek. 

Öğretim Görevlisi Ceren Altuntaş "Mobbing kavramı ve  örnekleri üzerine uygulamalı bir çalışma" adlı makalesinin girişinde şu konunun altını çiziyor:

2. Dünya Savaşı'ndan önce Naziler'in toplama kamplarının girişinde "Çalışmak özgürleştirir" yazıyordı. Bugün bu alanlar birer müze haline gelse bile insanların köleleştirildiği bu yerin girişinde "özgürlükten" bahsedilmesinin yarattığı ironi her ziyaretçinin dikkatini çekiyor.

Köleliğin kaldırılması sonrası toplumda çalışma düzeni

Pınar Tınaz  İşyerinde Psikolojik Taciz kitabındaki önsözünde köleliğin kalkmasıyla çalışma faaliyetinin "özgürlük ve hizmet üretme" kavramlarını karşı karşıya getirdiğini belirtiyor.

Üretim süreci sadece insanla cihazları değil aynı zamanda bu iş için ortak çaba harcayan insanları da bir araya topluyor. Bu toplanma işçilerin özgür iradelerini kullanmaları ve şirket-kurumlarla yapılan sözleşmeyle (iş akdiyle) bağlı.

Özgür dünyada çalışma ortamı

Çalışan işçi verdiği emeğin karşılığını sadece parasal olarak değil aynı zamanda sosyal olarak da alıyor. (Kariyer gelişimi, statü, sosyal çevre vb.)

Fakat işçiler toplumda eşit olsalar bile uzmanlık, yetkinlik ve deneyimleri göz önünde tutulduğunda bir hiyerarşi var. Otorite sahibi olan kişinin davranış ve tutumlarının belirli yasalarla kısıtlanması ve ast olarak çalışan özgür bireylerin haklarının korunması gerekiyor.

Sağlık Personelinin Mobbing Sorunları

Geçtiğimiz günlerde (Şubat 2020) asistan doktor Mustafa Yalçın Bursa'da Uludağ'da intihar etmiş ve arkasında altı sayfalık bir mektup bırakmıştı. Mustafa Yalçın'ın baş asistan olarak çalıştığı Bursa Uludağ Üniversitesi Tıp Fakültesi'nde Kalp ve Damar Cerrahi Kliniği'nde yaşadığı baskılardan şikayet ediyordu.

Sabah 11'de girmesi gereken ameliyata gelmeyince arkadaşları kendisini merak etmişti. Araştırmalar sonucunda kötü haberle karşılaştılar.

Mustafa Yalçın'ın İntihar Mektubundaki Şikayeti

Doktor Mustafa Yalçın aracından bir buçuk km. uzaklıkta ormanın içinde cansız halde bulunmuştu. Aracında ise 6 sayfalık bir mektup vardı. Yazılı çıktı olarak alınmış ve özenle yazılmış bu mektupta psikolojik taciz konusu vardı. "Aynı serviste sevgilisi ile çalıştığı için psikolojik baskı gördüğünü" yazmıştı. 

Ayrıca hastanedeki belli kişilere yönelik notlar da olduğu iddia ediliyor. (Kaynak: birgün.net) Sevgilisinin de psikiyatri servisinde tedavi altında olduğu haberlere geçti.

Bu olay, son yıllarda cılız sesle de olsa sıklıkla dile getirilen "sağlık personelinin psikolojik tacize uğraması" konusunu ülkenin en önemli gündemi haline getirdi. Kamuda ve özel sektörde psikolojik taciz konusu ülkenin en öncelikli konusu oldu.

Asistan doktorların çilesi

Birgün Gazetesi'nden Meral Danyıldız'ın haberi asistan doktorların yaşadıklarını daha net bir şekilde gözler önüne seriyor. Çok ağır iş yükü altında, doktorlar arasında devrecilikten kaynaklı baskının olduğu bir ortam. Yazılı çalışma koşullarının dikkate alınmadığı bu hastanede asistan doktorlar nöbetlerinin sonrasında izin kullanamıyor.

Bir zamanlar çok severek doktorluk yapan ve çalışma şartları sebebiyle işini birakan bir asistan doktor şunları söylemiş: 

“Kağıt üstünde yazılı çalışma koşullarına asla uyulmuyor. Saat 17.00’de bitmesi gereken iş saat 20.00’de bitiyor. Branşlarda genellikle bir ayda 9-10 gün nöbete kalınır. Nöbet ertesi izin konusu var. Genelde asistan doktorlar nöbet ertesi izne çıkarılmaz, çalışmaya devam ederler. Uyumaya, yemek yemeye bile vaktimiz yok”

Sağlık Çalışanlarının Çalışma Koşulları

Aynı haberde koşulların durumu şu şekilde anlatılıyor: Asistan hekimin eğitim durumu ilgili bölümdeki ana bilim dalı başkanının tercihine bağlı. Nerede isterse orada görevlendiriyor.

Nöbetlerde Yasal Sınır ayda kaç nöbet?

Yasal sınırayda en fazla on nöbet. Çoğu yerde bunun üstünde sayıda nöbet yazılıyor ve kağıt üstüne işlenmiyor. Nöbet paralarının da sadece 8'inin parası ödeniyor, kalanlar ödenmiyor.

Pandemi döneminde asistan hekimlerin ek ücretleri

Asistan hekim, Birgün Gazetesi'ndeki demecinde ücretlerin düşük olduğunu ve pandemi döneminde ek bir ücret almadıklarını dile getirmiş.

"Mobbing nasıl ispatlanır, nereye başvurulur?" başlıklı yazımızı buradan okuyabilirsiniz.