Programlı müzik nedir? Programlı müziğin çıkışı ve eserlerde kullanışı hakkında bilgiler.

Yazar: Cansenem Özkan - Yıldız Teknik Üniversitesi

Programlı Müzik Nedir?

Programlı müzik ya da program müziği; edebiyat, tarih, coğrafya gibi konularda gerçek ya da gerçek dışı olayları, doğayı, duyguların safhalarını ve yoğunluğunu, masal ya da efsaneleri az çok yansıtmayı amaçlayan bestecinin kendi açıklaması veya eser başlığıyla da belirlediği parça ya da eserlere verilen isimdir. Bu eserler tümüyle enstrümantaldır.

Programlı müzik teriminin ilk defa Franz Liszt tarafından ortaya atıldığı düşünülmektedir. Liszt, programı "bestecinin dinleyiciyi yanlış bir şairene yorumlamaya karşı koruma, parça ya da bütünün asıl şiirsel fikrine yöneltme amacıyla enstrümantal müziğe eklenen önsöz" olarak tanımlar.

Liszt, terimi ortaya koymakla kalmamış, aynı zamanda birçok programlı müzik yapıtı ortaya koymuştur. Bunlardan biri tek bölümlü, iki ayrı temadan oluşan Dante Sonatı'dır. Birinci tema cehennemi, ikinci tema cennettekilerin coşkusunu çağrıştırır.

"Tasviri müzik" olarak da adlandırılan ve 19. yüzyılda daha da önem kazanan tür, "salt müzik" (absolute music) teriminin karşıtıdır. Salt müzik, kabaca, açık seçik bir şekilde bir şey hakkında olmayan müzik olarak tanımlanabilir.

Eski uygarlıklarda beliren, Eski Yunan'da ilgi gösterilen ve 16. yüzyılda G. Farnaby, J. Byrd gibi virjinalistlerin parçalarıyla başlayan, sonra da Rameau, Couperin gibi klavsenlerin çeşitli tasviri parçalarıyla süren akımın ilk ünlü örneklerinden biri de Vivaldi'nin Mevsimler konçerto dizisidir.

Viyana klasikleri döneminde ise en popüler örneği 1808'de Beethoven Pastoral Senfoni ile verilmiştir. Onu izleyen en ünlü örnekler arasında Berlioz'un 1837'deki Fantastik Senfoni'si, Sibelius ve Liszt'in çoğu kez program müziği olarak da tanımlanan senfonik şiirleri gibi eserler yer alır. Bu arada doktor Albert Schweitzer, Sevgili Biraderin Yolculuğu Üzerine Kapriçyo adlı eseri yazan Bach'ı da "Resmeden Müzikçi" olarak tanımlar.

Peki programlı müzik nasıl dinlenmelidir? Hikaye bir tarafa bırakılıp, müzik yalnızca müzik olarak dinlenebilir mi?

Estetikçiler bir buçuk yüzyıldır bu sorunu tartışmaktadırlar. Aslında herkes müziği kendine göre dinler. Daha az bilgili dinleyici bir tür desteğe ihtiyaç duyar ve her türlü müzikte "resim" görme eğilimindedir. Profesyoneller ise şekle, forma, diziye yoğunlaşır ve bazen müzikteki programı göz ardı ederler.

Dinleyicinin ilgisine göre programlı müziğin dinleniş biçimi de değişmektedir. Örneğin; uzay çalışmalarına ilgili biri Gustav Holst'un Op. 32 Orkestra Süiti'ni araştırmaları sırasında keşfedebilir ve dinlediği zaman kendi bilgisini de kullanarak müziği başka şeylerle bağdaştırabilir.

Bir program, bestecinin aklından geçenlerle ilgili fikir sahibi olmamızı sağlayabilir, ancak müzik, müzikal koşullara göre başarılı ya da başarısız olur. Bu durum, operada bile geçerliliğini sürdürür. H. C. Schönberg'e göre hiçbir opera, librettosu büyük olduğu için repertuarda kalmamıştır. Müziği büyük olduğu için kalır. (Büyük Besteciler, 147)

Modern müzik repertuvarında programlı müziğin en önemli örneklerinden biri de 29 Mart 2020'de aramızdan ayrılan Krzysztof Penderecki'nin "Hiroşima Kurbanları İçin Ağıt" (Threnody to the Victims of Hiroshima) adlı eseridir. Hiroşima ve Nagasaki bombalandığında 12 yaşında olan Polonyalı bestecinin aklındakileri müziği sayesinde anlayabiliyoruz ve müziğini bu tarihsel olay ile aydınlatabiliyoruz.